logo

व्हर्टिसिलियम लिकानी (Verticillum licanii) (Lecanicillium lecanii)

श्रीलंकेत १८६१ साली कॉफी पिकावर हि बुरशी शास्रज्ञांना आढळुन आली, त्यानंतर जावा देशात स्केल (खवले किड) किडीच्या मृत अवशेषांच्या भोवताली पांढ-या रंगाची बुरशी वाढलेली दिसुन आली, झिममरमॅन या शास्रज्ञाने ह्या बुऱशीचे शुध्द (Pure Culture) स्वरुप वाढवुन त्या बुरशीचा किड नियंत्रणासाठी काही उपयोग होवु शकतो का, यासंबधी अधिक संशोधन सुरु केले.

१९३९ साली ब्राझिल मध्ये विगेस ह्या शास्रज्ञाने व्हर्टिसिलयम चा वापर कॉफी पिकातील खवले किड नियंत्रणासाठी केला आणि त्यानंतरच ह्या बुरशीला आताचे नाव प्राप्त झाले.

आधी व्हर्टिसिलियम लिकानी म्हणुन ओळखल्या जाणा-या बुरशीस आता लिकॅनिसिलियम लिकानी म्हणुन ओळखले जाते. व्हर्टिसिलिय हि बुरशी पिकावरिल विविध किडींच्या नियंत्रणासाठी उपयुक्त ठरते. मावा, पिठ्या ढेकुण, फुलकिडे, लेपिडोप्टेरा आणि डिप्टेरा गटातील इतर किडी, पांढरी माशी तसेच काही सुत्रकृमींच्या विरोधात हि बुरशी कार्य करते.

हि बुरशी लैंगिक पध्दतीने पुनरुत्पादन करु शकत नाही, अलैंगिक पध्दतीने तयार केले जाणारे किनिडोस्पोअर्स हे किडीच्या तसेच काही बुरशींच्या नियंत्रणासाठी उयपुक्त ठरतात.

व्हर्टिसिलियम चे कोनिडीयोस्पोअर्स रुजतांना किडीच्या शरिरात घातक आक्रमण करुन तसेच हायड्रोलायटिक एन्झाईम्स स्रवुन प्रवेश मिळवतात. हि बुरशी किडीच्या अंडी तसेच अळी (निफ्फल स्टेज), प्रौढ अवस्था नियंत्रणात आणु शकते. व्हर्टिसिलियम तिच्या मायसेलिम च्या सहाय्याने पानांच्या खालील बाजुस चिटकुन देखिल राहते. किडीला संसर्ग झाल्यानंतर ७ दिवसात किडीच्या शरीरीच्या भोवताली तसेच किडीच्या शरीरावर पांढ-या पिवळसर रंगाचे कोनिडीया दिसुन येतात. व्हर्टिसिलियम तिच्या मायसेलियम मधुन ब्रासिनोलाईड ह्या साक्लोडेप्सिपेप्टाईड ह्या गटातील विषारी द्रव स्रवते. तसेच डिपिकोलिनिक अँसिड, ब्युव्हिरिसिन,डिसिनेडोईक आणि १०- हाड्रॉक्सि -८- डिसिनोईक हे विषारी द्रव देखिल स्रवते, ज्यामुळे किडीच्या शरिरात प्रवेश मिळवणे तसेच किडीचा नायनाट करण्यास मदत मिळते.

व्हर्टिसिलियम काही पिकांच्या पेशींत देखिल आत जावुन राहते, त्यामुळे पिकाच्या नैसर्गिक प्रतिकारक क्षमतेला देखिल चालना मिळते. ह्यी बुरशीमुळे काकडी पिकातील भुरी रोगाच्या नियंत्रणात देखिल काही अंशी मदत मिळते असे आढळुन आलेले आहे. (Verhaar et al., 1993; Verhaar et al., 1996), तसेच विविध पिकांवरिल तांबेरा (रस्ट) रोगाच्या नियंत्रणात देखिल हि बुरशी फायदेशीर ठरते. [तृणधान्य पिकावरिल स्टेम रस्ट Puccinia graminis var. tritici (Hänssler et al., 1981), गव्हावरिल तांबेरा Puccinia striiformis (Mendgen, 1981), तांबेरा (बीन्स व ईतर पिकावरिल) Uromyces appendiculatus(Grabski & Mendgen, 1985; Grabski & Mendgen, 1986), भुईमुग पिकाच्या पानांवरिल तांबुस ठिपके Phaeoisariopsis personata and भुईमुगावरिल तांबेरा Puccinia arachidis (Ghewande, 1989; hewande, 1990; Zambettakis et al., 1985), द्राक्षावरिल भुरी Uncinula necator (Heintz & Blaich, 1990), क्रायस्थॅमम वरिल पांढरा रस्ट Puccinia horiana (Srivastava et al., 1985; Whipps, 1993) ओट, बार्ली पिकावरिल तांबेरा Puccinia coronate (Leinhos & Buchenauer, 1992) and कांद्यावरिल तांबेरा Puccinia allii (Uma & Taylor, 1987).]

व्हर्टिसिलियम बुरशी सिस्ट निमॅटोड (Heterodera schachtii) च्या अंडी आणि प्रौढ अवस्था देखिल नियंत्रणात आणण्यासाठी उपयुक्त ठरते. ह्या निमॅटोडच्या अंड्यामधे शिरुन हि बुरशी त्यात असणा-या घटकांवर उपजिविका करते. बुरशीला अंडी, तसेच प्रौढ निमॅटोड वर हल्ला करण्यास ६० तास पुरेसे ठरतात, त्यानंतर किडीच्या आत जावुन हि बुरशी त्यातील घटकांवर उपजिविका करुन निमॅटोड चा नायनाट करते. निमॅटोड ची हि प्रजाती प्रामुख्याने सोयाबीन, शुगर बीट, कोबी, फुलकोबी पिकावर आढळुन येते.

व्हर्टिसिलियम च्या कोनिडीया रुजण्यासाठी पाण्याची नितांत गरज भासते, सहसा पाण्याचा पातळ पापुद्रा असल्यास अशा वातावरणात बुरशी चे कोनिडिया किडीवर सहज रित्या रुजु शकतात. बुरशीच्या वाढीसाठी १५ ते ३० डि. से. तापमान योग्य ठरते. बुरशीच्या कार्यक्षमतेसाठी १० ते १३ तास जास्त आर्द्रता असणे गरजेचे असते, व्हर्टिसिलियम, मेटारायझियम, तसेच ईतर उपयुक्त बुरशीच्या कार्यक्षमतेत योग्य तापमान आणि जास्त आर्द्रता ह्या फार महत्वाच्या ठरतात. सापेक्ष आर्द्रता ८५ ते ९० टक्के असणे हे बुरशीच्या वाढीसाठी पोषक ठरते. ह्या पेक्षा कमी आर्द्रतेत बुरशीची वाढ कमी होते.
व्हर्टिसिलियम व्यापारी तत्वावर तसेच काही शेतकरी ज्या फरमेंटेशन पध्दतीचा अवलंब करतात (शेण, डाळीचे पिठ, गुळ, दही, ताक वै. पदार्थ एकत्र करुन कुजवतात) त्या पध्दतीने वाढविल्यास त्यापासुन मिळणारे कोनिडिया हे किडीस संसर्ग करण्यास सक्षम राहत नाहीत. त्याऐवजी द्रव सतत हलवत राहणे (shaken Liquid) आणि घन पदार्थांवर वाढविलेल्या व्हर्टिसिलियम मधुन किडीस संसर्ग होवु शकेल असे कोनिडिया मिळतात. (ईलियन्स युनिव्हर्सिटी, अमेरिका Ray Cloyd, University of Illinois)

त्यामुळे विविध बुरशी ह्या फरमेंटेशन तंत्रज्ञानाने वाढविण्यापुर्वी हा शास्रीय दृष्टीकोण समोर ठेवल्यास मर्यादीत स्रोतांपासुन जास्तीत जास्त लाभ करुन घेता येईल. व्हर्टिसिलियम चे कोनिडीयोस्पोअर्स हे देखिल लहान मोठ्या आकाराचे असतात, आकारने लहान असलेले स्पोअर्स हे मावा किडीस संसर्ग करण्यास सक्षम असतात तर आकाराने मोठे असलेले स्पोअर्स हे पांढ-या माशीला संसर्ग करण्यास सक्षम असतात. ( ईलियन्स युनिव्हर्सिटी, अमेरिका Ray Cloyd, University of Illinois)

जैविक उत्पादनातील हि विविधता अनेक वेळेस लक्षात न आल्याने आणि उत्पादक जर केवळ आर्थिक फायदा बघुन, सगळी कडे जैविक ची चलती आहे म्हणुन आपण देखिल काहीतरी विकलेच पाहीजे अशा उद्देशाने कार्य करत असेल तर तो ह्या सर्व शास्रिय बाबी एक तर जाणत नाहीत किंवा ते शेतक-यांपर्यत पोहचवत नाहीत, आणि ह्या अशा पध्दीतीने कार्य करत राहील्याने सक्षम अशी बुरशी देखिल कुचकामी आणि शेतक-यांसाठी अवांतर खर्चाची बाब ठरुन, उत्पादनाची पुर्ण शृखंलाच नाहक बदनाम होते.

ईग्लंड येथिल ग्रीन हाऊस मध्ये क्रायसॅन्थॅमम पिकावरिल मावा किडीच्या नियंत्रणासाठी व्हर्टिसिलियम चा वापर केला असता ३ महिन्यांपर्यंत किडिचे नियंत्रण मिळाले, नियंत्रित वातावरणात शेती असल्याने तेथिल आर्द्रता आणि तापमान नियंत्रित केले जाते, अशा परिस्थीतीत बुरशीची वाढ झपाट्याने होवुन किड नियंत्रणात मदत मिळते. एकदा किडीला संसर्ग झाल्यानंतर तिच्या मृत्युनंतर देखिल त्यातुन कोनिडियोस्पोअर्स हे हवेत पसरतात ज्यामुळे ईतरही किडिंना संसर्ग होवुन त्याचा मृत्यु होतो. ग्रीन हाऊस मधिल काकडी आणि टोमॅटो पिकावरिल पांढ-या माशीच्या नियंत्राणात देखिल व्हर्टिसिलियम च्या वापारमुळे किडिंचे ९० टक्के नियंत्रण मिळाल्याचा दावा शास्रज्ञ करतात.

व्हर्टिसिलियम च्या 10⁸ स्पोअर्स (कोनिडिया) /ml, 10⁷ स्पोअर्स (कोनिडिया)/ml , 10⁶ स्पोअर्स (कोनिडिया) /ml इतक्या तिव्रतेच्या द्रावणांचे मावा किड नियंत्रणासाठी फवारणी घेतली असता, त्यामुळे 40%, 33.3%, 23.3% इतक्या प्रमाणात किड नियंत्रण मिळाले. याचा अर्थ असा होतो की, किड नियंत्रणाच्या कामात जास्तीत जास्त प्रमाणात स्पोअर्स असलेले द्रावण वापरले जाणे गरजेचे असते. जितक्या जास्त प्रमाणात स्पोअर्स ची संख्या राहील तितक्या जास्त प्रमाणात किड नियंत्रण हे चांगल्या प्रकारे मिळते. (Shinde, S. V., Patel, K. G., Purohit, M. S., Pandya, J. R., & Sabalpara, A. N. (2010)).

सदरिल आर्टिकल हे सुक्ष्मजीव – शेती आणि प्रगती ह्या पुस्तकातुन लेखकांच्या पुर्व परवानगी ने घेतलेले आहे. वरिल सोशल मिडिया शेअर लिंक चा वापर करुन हि माहीती शेअर करावी. ह्यात कोणतिही छेडखानी करुन त्यात फेरबदल करुन माहीतीचा प्रसार, वापर करणे हे कॉपी राईट नियमांचे उल्लघंन राहील.