केळी पिकावर पनामा विल्ट चा प्रार्दुभाव हा फ्य़ुजॅरियम ऑक्झिस्पोरियम ह्या बुरशीमुळे होतो. ह्या रोगाची लागण झाल्यानंतर रोग नियंत्रणात आणणे कठिण असते, मात्र योग्य ती काळजी आधीच घेतल्यास रोगापासुन पिकाचा बचाव करणे शक्य होते. फ्युजॅरियम ऑक्सिस्पोरियम क्युबेन्सीस हि बुरशी केळी पिकाच्या मुळांतुन पिकांत शिरते. एखाद्या शेतात ह्या बुरशीचा प्रार्दुभाव झाल्यास तो अनेक वर्षांपर्यंत त्या शेतात कायम राहतो.

बुरशीचा परिचय –

फ्युजॅरियम ऑक्झिस्पोरियम व्ह. क्युबेन्सिस हि बुरशी लैंगिक पध्दतीने पुनरुत्पादन करत असल्याचे आढळुन आले नाही. हि बुरशी अलैंगिंक पध्दतीने क्लायमॅडोस्पोअर्स, मायक्रोकोनिडिया आणि मॅक्रोकोनिडिया च्या माध्यमातुन पुनरुत्पादन करते.

क्लायमॅडोस्पोअर्स – हे स्पोअर्स, जास्त प्रार्दुभाव झालेल्या केळीच्या अवशेषात तयार होतात. ह्या स्पोअर्स चा आकार हा गोलाकार असतो आणि त्याची पेशी भित्तिका ही जाड असते. हे स्पोअर्स जमिनीत अनेक वर्षांपर्यंत सुप्तावस्थेत राहु शकतात. (३० वर्ष किंवा त्यापेक्षा देखिल अधिक वर्ष सुप्तावस्थेत राहु शकतात). हे स्पोअर्स केळीच्या मुळांव्दारा स्रवल्या गेलेल्या पोषक रसांमुळे जागृत होवुन रुजातात, रुजल्यानंतर हे स्पोअर्स केळीच्या तंतुमय, लहान मुळांच्या आत शिरतात. हे स्पोअर्स केळीच्या कंदातुन, शेतातील मातीतुन, शेतात वापरण्यात येणा-या

विविध वाहनांच्या चाकांव्दारा, काम करणा-या माणसांच्या बुटांच्या, चप्पलांच्या व्दारा पसरण्याची शक्यता जास्त असते. तसेच रोगग्रस्त शेतातुन दुस-या शेतात पाणी वाहुन जात असेल तर त्या पाण्यासोबत देखिल हे स्पोअर्स वाहुन जाण्याची शक्यता असते.

ह्या स्पोअर्स ना नष्ट करण्यासाठी प्रार्दुभाव ग्रस्त झाडे जाळुन नष्ट करावीत. तसेच शेतात येणा-या माणसांची योग्य ती नोंद ठेवुन गरज नसेल तेव्हा जास्त वर्दळ टाळावी.

मायक्रोकोनिडिया –

मायक्रोकोनिडिया हे एक किंवा दोन पेशी असलेले अंडाकृती किंवा किडनीच्या आकाराचे स्पोअर्स असतात. ह्यांची निर्मिती ही प्रामुख्याने प्रार्दुभावग्रस्त केळीच्या खोडीतील रस वाहीन्यात होत असते.

मॅक्रोकोनिडिया –

मॅक्रोकोनिडिया हे चार किंवा आठ पेशी असलेले काहीसे विळ्याच्या आकाराचे असतात. हे स्पोअर्स प्रार्दुभाव ग्रस्त केळीच्या पृष्ठभागावर तयार होतात. ह्यांची पेशी भित्तिका बारीक असते.

रोगामुळे कशा प्रकारे नुकसान होते –

फ्युजॅरियम बुरशी जेव्हा केळीच्या खोडांच्या आत वाढते तेव्हा ती काही विषारी द्रव्य स्रवुन केळीच्या रस वाहीन्यांना मध्ये असलेल्या पेशी मारते. ह्या बाबतीत एक अजुन धारणा अशी आहे की, पिकाच्या व्दारा नैसर्गिक रित्या ईजा झालेल्या, थकलेल्या, जुन्या पेशी ज्या पध्दतीने मरतात, त्या पध्दतीस हि बुरशी विशेष प्रोग्राम कोड करुन चालना देते, ज्यामुळे पिकाची नैसर्गिक पध्दत बदलुन, पेशी मरण्याचा वेग वाढतो. ह्या पध्दतीने मेलेल्या पेशींवर नंतर हि बुरशी उपजिविका करते.